نسیم سحر

جنبه عقلانی تربیت در قرآن کریم

ازجنبه های مهم تعلیم وتربیت اسلامی، جنبه عقلانی آن است.یکی ازهدف های تعلیم و تعلم و تربیت عبارت است ازتعالی دادن وگسترش قوای عقلانی کودکان ،به این معنا که ازشخص تحصیل کرده انتظار می رود که کارها و عملکردها منطبق با موازین عقلانی و منطقی باشد.(خلیل سلطا ن القرایی  ففلسفه تعلیم وتربیت وآرای تربیتی،ص132)

در تمام مکتب های تربیتی بعدی از ابعاد فعالیت های مربیان ، پروش و تقویت جنبه عقلانی است.چون عقل را وسیله تمییز خیر و شر و تشخیص بین اشیا و درک خصوصیات (منافع وفواید) آن ها دانسته اند.اگر عقل معلومات خارجی را تجزیه و تحلیل نکند و آن را به مثابه مواد خام برای دستیابی به معلومات جدید به کار نگیرد،علم بازدهی چندانی نخواهد داشت.(همان.)

رشدوتربیت درعموم انسان ها دو مرحله دارد:

1:رشد طبیعی: عبارت است ازرشد و نمو تدریجی سلول های مغزی است که بر اساس قانون خلقت وسنت آفرینش نصیب انسان می شود.

2:رشد اکتسابی:رشد اکتسابی عقل ، بستگی کامل به رشد طبیعی عقل دارد و مغز کودک که مرکز مادی تعقل و تفکر است باید قبلا آن قدر رشد کرده باشد که قابلیت آموزش سازنده ترین مسایل را داشته باشد.برای پرورش شناختی کودک نه تنها باید تصورات و تصدیقات را به عنوان مصالح اولیه تفکر در اختیار کودک قراردهیم .بلکه مهم تر از آن باید به نحوه پردازش داده های شناختی نیز توجه داشته باشیم.بعضی از مواقع نه تنها باید افکار را به کودک آموخت بلکه باید روش فکر کردن را نیز به وی آموزش داد.(سیدابوالحسن حسینی دیانی،آشنایی بانظام تربیتی اسلام ،ص 48)

در بسیاری از آیات به تربیت بعد عقلانی پرداخته ومتربیان خود را دعوت به تفکر درخلقت آسمان و زمین و گردش شب و روز و حتی تفکر در ذات خود نموده است ،مانند:

 سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهِيدٌ(فصلت ،53)

(- به زودى نشانه‏ هاى خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان مى‏ دهيم تا آشكار گردد كه او حق است، آيا كافى نيست كه او بر همه چيز شاهد و گواه است.)

نشانه های خداوند در آسمان: گردش ستارگان و خورشید و ماه در آسمان به  بهترین تدبیر و نشانه های خداوند در درون خود انسان این است که خداوند هرچیزی را که صلاحیت دارد برای او قرار داده است مانند مجاری خون و مخرج های تنفس و موضع عقل و تفکر و اسباب فهم و ابزار صحبت نمودن.(محمدبن حسن طوسی، التبيان في تفسير القرآن، ج‏9، ص: 139)

" آيات آفاقى" همچون آفرينش خورشيد و ماه و ستارگان با نظام دقيقى كه بر آنها حاكم است، و آفرينش انواع جانداران و گياهان و كوه‏ ها و درياها با عجائب و شگفتي هاى بى ‏شمارش، و موجودات گوناگون اسرار آميزش، كه هر زمان اسرار تازه ‏اى از خلقت آنها كشف مى‏ شود، و هر يك آيه و نشانه است بر حقانيت ذات پاك او.

و" آيات انفسى" همچون آفرينش دستگاه هاى مختلف جسم انسان و نظامى كه بر ساختمان حيرت‏ انگيز مغز و حركات منظم قلب و عروق و بافت ها و استخوان ها، و انعقاد نطفه و پرورش جنين در رحم مادران، و از آن بالاتر اسرار و شگفتي هاى روح انسان مى ‏باشد، كه هر گوشه ‏اى از آن كتابى است از معرفت پروردگار و خالق جهان.(ناصر مکارم وجمعی از دانشمندان، تفسير نمونه، ج‏20، ص: 330)

آنان که روش علمی را اساس تفکرشان قرار می دهند،صاحبان عقل و خرد می باشند، زیرا این روش است که انسان را به سوی یاد و درک خدا و تقوی الهی سوق می دهد و در این مورد خداوند متعال می فرماید:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ يَهِيجُفَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى‏ لِأُولِي الْأَلْبابِ (زمر: 21)

( آيا نديدى كه خداوند از آسمان آبى فرستاد، و آن را به صورت چشمه‏ هايى در زمين وارد نمود سپس با آن زراعتى را خارج مى ‏سازد كه الوان مختلف دارد بعد اين گياه خشك مى‏ شود، به گونه ‏اى كه آن را زرد و بى‏ روح میبينى، سپس آن را در هم مى‏ شكند و خرد مى ‏كند، در اين ماجرا تذكرى براى صاحبان مغز است.

وهچنین باز می فرماید: وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (بقره :179)

( و براى شما در قصاص حيات و زندگى است اى صاحبان خرد، تا شما تقوى پيشه كنيد)

و آیاتی که به این سخن ختم می شوند(لعلکم تعقلون،تتفکرون،تعلمون،لقوم یعلمون) بسیار زیاد و فراوانند.(عباس محجوب ،اصول الفکر التربوی فی الاسلام صص ،201،202)

در روایات اسلامی نیز عقل و تعقل مورد مدح و ستایش قرار گرفته است:

قال رسول الله(ص)می فرماید:یا علی العقل ما اکتسب به الخیر و طلب به رضا الرحمان(محمد باقر مجلسی،بحا رالانوار ،ج74ص62)

ای علی عقل آن چیزی است که خیر به واسطه آن کسب می شود و رضایت خدا به واسطه آن طلب می گردد.

حضرت رسول الله (ص)می فرماید: صَدِيقُ‏ كُلِ‏ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ.(همان ،ج 74ص177)

دوست هرشخصی عقل اوست ودشمن او جهلش.

این مبحث (تربیت در قرآن) همچنان در پست های بعدی ادامه دارد.

---

نسیم سحر دات آی آر