نسیم سحر

مفهوم شناسی شرک در قرآن کریم

الف) شرک:

«شرک» در لغت اسم و از مادّۀ «شَرِکَ» به معنای شریک قائل شدن می­باشد(خلیل جر، فرهنگ لاروس، ج 2، ص1262) و بنا بر آنچه صاحب مقاییس اللغه بیان کرده، دارای دو معناست؛ یکی دلالت می ­کند بر مقارنت دو شیء و دیگری به معنای امتداد و مستقیم بودن یک شیئ است. «شرک» در معنای اوّل که بر مقارنت دلالت می­ کند به این معناست که یک چیز بین دو شیئ مشترک باشد و مخصوص یکی از آنها نباشد؛ مثل مشارکت دو نفر در یک شیئ(مقاییس اللغه، ص489، ماده شرک)

راغب اصفهانی نیز با پذیرش معنای فوق در مورد معنای «شرک» می­ نویسد: «شرکت» و «مشارکت» به در هم آمیختن دو ملک و سهم گفته شده است. به عبارت دیگر «شرکت» عبارت است از این که چیزی برای دو نفر یا بیشتر باشد. در آیه‌ي (أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ)(فاطر/40) نیز «شرک» در معنای لغوی خود استعمال شده و به معنای نصیب و بهره می­ باشد.

امّا در اصطلاح قرآنی «شرک» به معنای شریک و همتا قائل شدن برای خداوند است؛(مصباح المنیر، ج 2ـ 1، ص 311) و «مشرک» اسم فاعل آن است و به معنای « برای خدا شریک قائل است» می ­باشد (فرهنگ لاروس، ج 2، ص 1904)  یعنی انسان برای خداوند در ربوبیّتش شریک قرار دهد.(لسان العرب، ج 7، ص100) در قرآن کریم آمده است که لقمان به پسرش خطاب کرد (يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ)(لقمان/13)  یعنی ای پسرم! به خدا شرک نورز که همانا شرک، ظلم بزرگی است. در این آیه شرک در معنای اصطلاحی­اش به کار رفته است.(قاموس قرآن، ج 4، ص20) همچنین در مورد مشرک می فرماید: (الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آَخَرَ)(سوره ق، آیه 26) همان کسی که معبود دیگری با ـ خدا قرار داد.

بنابراین مشرک کسی است که برای غیر خداوند، نقش مستقل در عالم وجود قائل باشد، البته مشرک به موجب آن که توحید و یگانگی خدا را در برخی از شئون خداوندی انکار کره است، کافر نیز نامیده شده است؛ چنان که در قرآن کریم، شرک به خداوند را کفر به پروردگار معرفی کرده است؛ (إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَنْدَادًا)(سوره سبا، آیه 33) «هنگامی که ما دستور دادیم که به خداوند کافر نشویم و همتایی برای او قرار دهیم.»

ب) بت:

«بت» معادل واژۀ «صنم» در عربی است. در کتاب معجم الوسیط «صنم» را این چنین معنا می­ کند: «مجسمه­ ای از جنس سنگ یا چوب یا فلز است که آنها (بت پرستان) گمان می کردند پرستش و عبادت آن، آنها را به خدا نزدیک می کند.»(معجم الوسیط، جز1، ص 526)

در فرهنگ قرآنی «بت» معنایی گسترده از آنچه گذشت دارد و می­توان گفت از دید قرآن کریم هر چیزی که انسان را از یاد خدا غافل کند و به خود مشغول دارد «بت» است، اعم از آنکه ساخته دست انسان باشاد یا نباشد، حتی انسانی هم می تواند برای انسان دیگر به صورت بت شود و او را از یاد خدا و توجه به خدا غافل گرداند، و حتی نفس انسان را هم می­توان بت باشد کما این که در قرآن کریم آمده است: « أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَـٰهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا»(فرقان/43) (دیدی حال آن کس را که (از غرور) هوای نفسش را خدای خود ساخته؟ آیا تو حافظ و نگهبان او (از هلاکت) توانی شد؟)

نسیم سحر دات آی آر