- نویسنده : نسیم سحر
- بازدید : 1031 مشاهده
- دسته بندی : قرآن , مفسران و قاریان ,
دکتر وهبة زحيلى صاحب التفسير المنير فى العقيده و الشريعة و المنهج
محل تولد: دمشق
تاريخ تولد: 1351 ق
تاریخ وفات:
معرفي تفسير:
دکتر وهبه زحيلى در آغاز، طى مقدمه اى کوتاه( 7 صفحه) به انگيزه خود از تدوين اين تفسير، شيوه تفسير و منابع و مآخذ آن مى پردازد. آنگاه برابر شيوه معمول بيشتر مفسران که در آغاز تفسير، برخى از مباحث علوم قرآنى را يادآور مىشوند، به بحث و بررسى مختصر درباره بعضى از مباحث مىپردازد که حدود 35 صفحه را در بر مىگيرد. مباحث علوم قرآنى مطرح شده، در اين بخش بدين ترتيب است: تعريف قرآن، اسامى قرآن، کيفيت نزول، مکى و مدنى، اول ما نزل، آخر ما نزل، جمع قرآن در زمان رسول الله( ص) در زمان ابو بکر و عثمان، رسم الخط عثمانى، قراءات هفتگانه و سبعة احرف، اعجاز قرآن و وجوه آن، عربيت قرآن، ترجمه قرآن، حروف مقطعه، تشبيه، استعاره، کنايه، تعريض و مجاز در قرآن.
ايشان به اختصار درباره هر يک از گزارههاى ياد شده مطالبى را مطرح و ديدگاه خود را درباره آن بيان داشته است. و نيز ايشان به مانند برخى تفاسير در ذيل بعضى آيات، مباحث عمده علوم قرآنى را آورده است. مثلا در ذيل آيه 7 سوره آل عمران( ج 3 ص 149) درباره محکم و متشابه نکاتى يادآور شده است. از اين رو مباحث مهم علوم قرآنى به اختصار در مقدمه تفسير و در ضمن تفسير آيات قرآنى مطرح شده است که براى دستيابى و اطلاع از موارد عنوان شده، رجوع به جلد 16 تفسير که در بردارنده فهرست موضوعات قرآن و تفسير است، ضروى مى نمايد.
پس از مقدمه تفسير و مباحث علوم قرآنى، تفسير آيات آغاز گرديده و از ابتداى قرآن تا پايان آن به ترتيب سوره ها، هر سوره به چندين بخش تقسيم گرديده و نکته هاى گوناگون تفسيرى آن مطرح شده است.
روش تفسير :
دکتر زحيلى در آغاز تمامى سوره ها، ابتدا مضامين هر سوره را به کوتاهى بيان کرده است و در صورتى که سورهاى به جز نام مشهور، داراى اسامى ديگر مى باشد، زيرا عنوان« اسامى سوره» مطالبى را بيان داشته، سپس فضيلت سوره و روايات وارده در عظمت شأن و قراءت سوره را ياد آور شده و سازگارى سوره مورد بحث را با سوره قبل از آن با عنوان« مناسبتها لما قبلها» يا مانند آن، مورد بررسى قرار داده است.
وى هر سوره اى را همچون ديگر مفسران، به چند بخش تقسيم کرده و براى هر بخش از آيات، موارد گوناگونى را بيان کرده که تمامى آن موارد در راستاى تفسير و کشف و پرده بردارى از آيات قرآن است، اين شيوه در سرتاسر تفسير و در تمامى بخش هاى گوناگون آيات، پياده شده است، بدين ترتيب: اعراب، بلاغت، مفردات لغوى، نامگذارى، سبب نزول، تناسب آيات و تفسير و بيان، احکام آيات و فقه کاربردى و...
همچنين به تناسب بخش هاى گوناگون آيات يک سوره، برخى از موارد فوق همچون سبب نزول ذکر شده و مباحث ديگرى با عناوين جديد چون مسائل فقهى، پرتوى از تاريخ و... آورده شده است.
اينک به اختصار درباره هر يک از عناوين بالا که در سرتاسر تفسير ديده مى شود و در حقيقت شيوه اصلى مفسر در فهم و تفسير آيات است، مطالبى را يادآور مى شويم.
الف) اعراب آيات:
مفسر هر سوره را به چند بخش از آيات تقسيم کرده و در آغاز زير عنوان( الاعراب) کلمه ها و جمله هايى را که در آيه، وجه اعرابى آنها مشکل بوده يا داراى چند وجه است، بيان کرده است، از اين رو فقط نقش کلمه و يا جمله را در آيات يادآور شده که در فارسى اصطلاحا« ترکيب» ناميده مى شود، ولى درباره خود کلمه( تجزيه آن) در موارد محدودى مطالبى را آورده است، به اين دليل که علم صرف و لغت و مفردات به اين مهم اختصاص دارد و لزومى ندارد به آن پرداخته شود. اين بخش( اعراب آيات) در تمامى تفسير، بدون استثناء، پس از يادآورى هر بخش از آيات آورده شده است.
مأخذ و منبع تفسير در اين بخش« البيان فى غريب اعراب القرآن» ابو البرکات ابن الانبارى است. ولى از تفسير قرطبى و کشاف زمخشرى و ديگر تفاسير هم سود جسته است.( تفسير المنير جلد 1 صفحه 72 پاورقى) در واقع اين بخش از تفسير که در برگيرنده تمامى آيات قرآن است، خود يک دوره کامل اعراب قرآن بوده و بخش زيادى از تفسير را به خود اختصاص داده است.
ب) بلاغت آيات:
اين بخش، پس از فصل اعراب آيات آورده شده و در سرتاسر تفسير ديده مى شود و در زير عنوان بلاغت، مصاديق موضوعى و مباحثى که در علوم بلاغت( معانى، بيان و بديع) مطرح شده و با آيات قرآنى تطبيق گرديده است، مثلا درباره آيه دوم سوره بقره چنين آمده است:« ذلک الکتاب» ذلک اسم اشاره دور است که به جاى اسم اشاره نزديک آمده و علت آن بلندمرتبگى قرآن است.« هدى للمتقين» مجاز مرسل است، زيرا که هدايت به قرآن نسبت داده شده است، ولى در حقيقت هادى خداوند است. و... فصل« بلاغت» در زير هر بخش از آيات، بيانگر اعجاز بيانى قرآن بوده و بسيار مفيد و سودمند است و خواننده را از رجوع به تفاسير ادبى بىنياز مى کند.
مأخذ و منبع اين بخش از تفسير،« صفوة التفاسير» صابونى، کشاف زمخشرى، بحر المحيط ابو حيان، و جامع الاحکام قرطبى است که گاهى مفسر نيز با درايت خويش پارهاى از موارد را برترى داده و در حقيقت ديدگاه خويش را بيان کرده است( تفسير المنير ج 1 ص 72 پاورقى)
ج) لغات آيات:
سومين بخشى که در سرتاسر تفسير نيز ديده مى شود، فصل شرح آيات است. در اين فصل، کلماتى از قرآن، اعم از اسم و فعل و حرف، که نياز به شرح کوتاهى داشته، آورده شده و به توضيح آن پرداخته است.
اين فصل از تفسير بسيار سودمند است، زيرا خواننده پيش از ورود در تفسير آيات، با مفردات و شرح لغات آن آشنا مى گردد و سپس به مطالعه تفسير آيات مى پردازد و در حقيقت اين فصل خود يک دوره تفسير وجيز قرآن است.
مآخذ و منابع تفسير در اين بخش آن گونه که از مقدمه تفسير پيداست، تفسير کشاف زمخشرى و بحر المحيط ابو حيان بوده است، و در موارد اندکى در پاورقى، مفردات راغب اصفهانى را نيز به عنوان مأخذ يادآور شده است.( تفسير المنير ج 1 ص 72 و ج 1 ص 61 پاورقى)
د) تفسير آيات:
در اين بخش که در حقيقت قلب تفسير و بيان کننده مراد و مقصود از آيات است نيز، بدون استثناء در سرتاسر تفسير ذيل هر بخشى از آيات آورده شده است.
مفسّر، به طور معمول با حذف زوائد و اختلاف هاى تفسيرى به شرح و تفسير آيات پرداخته و فهم آن را براى خواننده آسان و مراد کلام الهى را تا حدّ توان ممکن ساخته است.
براى فهم آيات، از شيوه تفسير قرآن به قرآن و از روايات استمداد جسته است که با سيرى در جلدهاى گوناگون آن، اين نکته بخوبى روشن مى گردد.
ه) خلاصه احکام آيات و کاربرد آن در زندگى:
در سرتاسر تفسير بحثى با عنوان« فقه الحياة و الاحکام» آورده شده است که در زير هر بخش از آيات، بدون استثناد آورده شده و در اين بخش، برداشت از آيات با توجه به نکته هاى تفسيرى آن دسته بندى شده و در همه موارد با شماره گذارى مسلسل، آن نکته ها بيان شده است و بيشتر احکام وضعى و تکليفى بر گرفته از آيات و همچنين نکته هاى عقيدتى و اخلاقى در اين بخش به چشم مى خورد.
اين بخش از تفسير، پس از فصل تفسير آيات در مرتبه دوم از اهميت قرار دارد و در حقيقت بر گرفته از تفسير آيات است و خواننده را با پيام قرآن و روح آن آشنا مى سازد.
در تفاسير قديمى، چنين مدخلى ديده نمى شود، هر چند در برخى از آنها مطالبى که در بردارنده، مباحث ياد شده است گاهى ديده مى شود. شايد بتوان گفت که يکى از ويژگي هاى برجسته اين تفسير بخش« فقه الحياة و الاحکام» است که پس از هر چند آيه ديده مى شود.
ولى مطالب اين بخش با فصل تفسير آيات در هم شده اند و گاه تکرار، ولى در واقع در اين بخش نويسنده از زاويه اى ديگر، با تقسيم بندى مناسب، به آيات و تفسير آن نگريسته است.
و) اسباب نزول آيه يا آيات:
آيات قرآن در رابطه با سبب نزول دو گروهند.
برخى از آيات بدون سبب خاص نازل گرديده و برخى ديگر با توجه به يک سبب و قضيه خاص نازل شدهاند که در مرتبه اول آن آيات اشاره به آن سبب دارد، هر چند سبب نزول خاص، مخصص حکم آيه نيست و در موارد همانند آن، قابل تطبيق و جارى است.
از اين رو دکتر زحيلى در مواردى که آيات داراى شأن نزول مشخصى بوده، زير عنوان« سبب النزول» روايات گوناگونى را که در اين باره وارد گرديده به اختصار بيان کرده و برخى را بر برخى ديگر برترى داده است، هر چند در پارهاى از موارد، راه درست را نپيموده است، مثلا درباره سوره دهر، آيه 8 و 9 تمامى مفسران اماميه و برخى از دانشمندان اهل سنت، شأن نزول آن را درباره على( ع) و فاطمه( س) و حسنين« عليهما السلام» و فضه مى دانند، ولى ايشان ضمن نقل اين قضيه و استناد آن به مفسران، اين شأن نزول را صحيح نمى داند.( تفسير المنير ج 29 ص 287) در اين بخش، منابع و مآخذ مفسر، با توجه به آنچه که در مقدمه آمده است.( تفسير المنير ج 1 ص 10) و همچنين آن گونه که در جلدهاى گوناگون تفسير نيز به آن اشاره شده است، اسباب النزول واحدى، تفسير در المنثور سيوطى و تفسير خازن است.( فصلنامه بينات شماره 2 ص 117) هر چند گاهى به تفاسير و جوامع حديثى مشهور ديگر نيز رجوع شده است، مانند تفسير طبرى و صحيح بخارى...( تفسير المنير ج 2 ص 211، 227) ايشان در هر مورد مأخذ و مرجعى که از آن نقل کرده، و در هنگام نقل روايات سبب نزول، سلسله سند و راوى و صحابى نقل کننده و حاضر در جريان واقعه را ياد آور مى شود.
دکتر زحيلى درباره بحث« اسباب نزول» در تفسير خود مى نويسد:« من در اين تفسير کوشيده ام تا شأن نزول هايى را که صحيح نيست، ذکر نکنم، همچنين از ميان برخى اسرائيليات و سخنانى که از بنىاسرائيل از طريق کتابهاى کعب الاحبار و وهب بن منبه در کتاب هاى ما وارد شده و فرهنگ بعضى از مسلمان ها متأثر از آن شده است و تصور کرده اند که اينها از پيامبر( ص) است، ولى روشن شده که اين گونه مطالب، از بنىاسرائيل است، پرهيز نمودهام و هر مطلبى را که غير صحيح بود، ذکر نکرده ام و...»
ز) تناسب آيات:
تناسب آيات و سوري که از مباحث مهم علوم قرآنى است که در آن به نوع پيوند آيات و سور پرداخته مى شود. برخى از مفسران به موضوع تناسب آيات و سوره ها اهتمام فراوان داشته و توانسته اند بدين وسيله برخى ابهامات تفسيرى را کشف و شرحى براى پارهاى از پرسشهاى قرآنى، بيابند.
دکتر وهبه زحيلى در تفسير خود، در آغاز هر سوره، ارتباط آن را با سوره پيشين يادآور شده است، از اين رو توانسته است به پارهاى از نکته هاى تفسيرى از اين زاويه، دست يابد.
تناسب سوره ها عموما براى مفسرانى داراى اهميت بيشتر است که ديدگاه توقيفى بودن ترتيب سور را پذيرفته اند و نويسنده از اين جمله است.( تفسير المنير ج 1 ص 23) درباره تناسب آيات نيز ايشان غافل نبوده و در برخى مواضع آيات که تناسب مشهود و آشکار بوده است فصلى را با عنوان( المناسبة) به اين مهم، اختصاص داده و به اختصار مطالب مفيدى را يادآور شده است، ذکر اين نکته خالى از فايده نيست که تناسب آيات و فهم ارتباط آنها با يکديگر، ناگفته هاى فراوانى را در قرآن هويدا مى سازد که جز از اين راه، از راه ديگر، فهم آن ممکن نيست، از اين روى تناسب آيات بيشتر از تناسب سور در فهم آيات کاربرد دارد.
گرايش تفسير :
مراد از گرايش کدام تفسيرى، يعنى اين که مفسر بيشتر به چه مباحث و موضوعاتى در قرآن، توجه کرده و يا کدام دسته از موضوعات قرآنى را به شرح بيان داشته و فرعها و دليلهاى آن را يادآور شده است، از اين رو به نظر مى رسد که تفسير المنير داراى گرايش فقهى است، و شايد اين زمينه را تحصيل و تدريس مفسر درباره فقه مذاهب به وجود آورده است، در زير بحث« آيات الاحکام» شرح آراى فقهى مذاهب اربعه به چشم مى خورد و به ياد کرد دليلها و رد پارهاى از ديدگاه هاى فقهى پرداخته شده است، به عنوان مثال در جزء دوم تفسير که حدود چهارصد صفحه است و اختصاص به تفسير سوره بقره( آيات 142- 252) دارد، مطالب فقهى زير به چشم مى خورد: تحويل قبله، سعى بين صفا و مروه، خوردني هاى حلال و حرام، ميته و احکام آن، قصاص، وصيت، روزه و احکام آن، حج و احکام آن، شراب و قمار و مراحل تحريم آن، حکم ايلاء، عده مطلقه و احکام طلاق، رضاع و احکام آن، نفقه اولاد و.... هر چند سوره بقره در بردارنده آيات فراوان فقهى است، ولى مفسر در ذيل آيات آن به تفصيل، مباحث ياد شده را مطرح کرده و اختلاف مذاهب اربعه را بيان کرده است، هر چند متأسفانه به فقه ديگر مذاهب همچون اماميه که داراى فقه غنى و استوار و پويا و متکى به روايات معصومان( ع) است، يا هيچ اشاره نشده و يا بسيار اندک و در موارد محدودى، ديدگاه فقهى شيعه بيان شده است.
همچنين بخش« فقه الحياة و الاحکام» که در سراسر تفسير بدون استثناء وجود دارد. در بردارنده برداشت از آيات و احکام آن( وضعيّه و تکليفيه) است که خود نشانگر توجه مفسر به برداشت هاى فقهى از آيات است.
البته روش ايشان در تفسير روش تحليلى است که عقلى و اجتهادى محسوب مى گردد و از جهتى به تقارب بين المذاهب نظر دارد.( المفسرون حياتهم و منهجهم ص 685) از لحاظ فکرى، گاه گرايش اشعرى گرى خود را در اين تفسير نمايانده است، از جمله در مسئله رؤيت که طبق مذهب ظاهرگرايان گذشته رفتار نموده است.
فسير المنير از برتريهاى شايان توجهى برخوردار است از اين روى سبب گرديده در بين ديگر تفاسير در پارهاى از جنبه ها درخشش ويژه اى داشته باشد و پس از نشر در کمتر از پنج سال، پنج بار تجديد چاپ گردد:
اينک به برخى از ويژگي ها و برجستگي هاى تفسير اشاره مى شود:
الف) آوردن عناوين براى بخشهاى گوناگون آيات:
مفسر در تمامى تفسير، از آغاز قرآن تا پايان آن، آيات را به بخشهاى گوناگون و مناسب تقسيم نموده و براى هر چند آيه، يک عنوان تعيين کرده است تا خواننده در آغاز، نماى کلى آيات را در پيش روى داشته باشد و بتواند تفسير و معانى آيات را در ذهن خود ترسيم کند.
به عنوان نمونه آيات آغازين سوره بقره( 1 تا 20) اين عناوين را دارند: آيات 1- 5 صفات المؤمنين و جزاء المتقين. آيات 6 تا 7 صفات الکافرين آيات 8 تا 16 صفات المنافقين. آيات 17 تا 20 ايراد الامثال للمنافقين.
در تفسيرهاى قديمى اين عنوان بندى براى بخشهاى گوناگون آيات قرآنى به چشم نمى خورد و در بيشتر تفاسير جديد نيز وجود ندارد، ذکر اين عناوين به گونه فهرست بخشهاى آيات، خود کتابى مستقل و سودمند خواهد بود.
ب) فصل بندى و باب بندى مطالب: روش مند بودن هر کتاب و فصلبندى آن انگيزه و شوق مطالعه را در خواننده ايجاد مى کند و تفسيرهاى قرآن نيز به عنوان کتاب جامع از اين قاعده مستثنى نيستند. در تفسيرهاى قديمى اين موضوع رعايت نگرديده ولى در تفسيرهاى جديد سعى شده است که مباحث تفسيرى در قالب بابها و فصل هاى جداگانه مطرح گردد.
تفسير المنير در اين شيوه يکى از موفقترين تفسير هاست زيرا در ذيل هر چند آيه، فصلهاى گوناگونى را با عناوينى مشخص، طرح کرده تا خواننده نياز خود را در هر فصل و عنوان مشخصى بجويد. عناوين مشترک در سوره ها بطوريکه قبلا اشاره شد از اين قرار است: سوره... مناسبت ها لما قبلها، ما اشتملت عليه هذه السورة، فضلها، مدنيتها مکيتها، تسميتها، الاعراب، البلاغه، المفردات اللغوية، سبب النزول، المناسبة، التفسير و البيان، فقه الحياة و الاحکام و.... اين گونه فصل بندى در تفسير مجمع البيان نيز ديده مىشود.
ج) چند تفسير و کتاب در يک تفسير:
چون اين تفسير مطالب گوناگونى را که در حوزه علم تفسير قرار مى گيرد، فصل بندى و با عناوين معين، بيان کرده است، سبب گرديده تا چند تفسير و کتاب را در درون خود جاى دهد، مطالبى که در سرتاسر تفسير ذيل عنوان،« الاعراب» آورده، در صورت جمع آورى در يک کتاب، يک دوره« اعراب القرآن» تقريبا جامع خواهد بود. همچنين مطالب ذيل عنوان« البلاغة» و عنوان« المفردات اللغوية» و« فضل السورة» که هر کدام کتابى را تشکيل خواهند داد.
د) حذف نظريات گوناگون تفسيرى:
مفسر در مقدمه يادآور شده است که اختلاف هاى تفسيرى را کمتر يادآور شده است تا خواننده در پذيرش راه درست و درک حقايق قرآنى سرگردان نگردد و اين بسيار شايسته است. اين تفسير، با رسالت رساندن پيام قرآن به علاقه مندانى که به شکل گسترده پىگير مطالب تخصصى تفسير و ديدگاه هاى گوناگون نيستند، تدوين شده است.
ه) خلاصه احکام آيات و کاربرد آن در زندگى:
آنچه از آيات قرآن با توجه به نکته هاى تفسيرى آن برداشت شده، ذيل عنوان« فقه الحياة او الاحکام» بيان کرده است و تقريبا در همه موارد به گونهاى دسته بندى شده و با شماره مسلسل، احکام تکليفيه، وضعيه، مسائل عقيدتى، اخلاقى و... که در آيات بدانها اشاره شده، آمده است. اين بخش از تفسير که بدون استثناء ذيل هر بخش از آيات آمده است، بسيار مفيد و سودمند بوده و در حقيقت پيام قرآن در اين تفسير، بيشتر در همين بخش خلاصه مى شود.
آثار مفسر از مهمترين آنها موارد زير را ميتوان برشمرد:
1- موسوعات سه گانه
- اصول الفقه الاسلامى 2 مجلد
- الفقه الاسلامى و ادلته 8 مجلد
- التفسير المنير 16 مجلد
2- آثار الحرب فى الفقه الاسلامى- دراسة مقارنه
3- تخريج و تحقيق احاديث« تحفة الفقهاء» 4 مجلد
4- الوصايا و الوقف
5- نظرية الضمان او احکام المسئولية المدنية و الجنائية فى الفقه الاسلامى
6- التنوير فى التفسير على هامش القرآن العظيم
7- القرآن شريعة المجتمع
8- التفسير الوسيط در 3 جلد
9- التفسير الوجيز 1 جلد على هامش القرآن العظيم( احتمال دارد همان رديف 6 باشد.)
10- القصة القرآنية( هداية و بيان)
نسیم سحر دات آی آر
تعجیل در ظهور آقا امام زمان عج صلوات
